მითებში დაკარგულები

ჩვენთვის უცნობი ქალის წერილიდან: “...დროის მეტ ნაწილს სახლში ვატარებ. არც მეგობარი შემომრჩა და არც არავინ მესაუბრება ისე, როგორც ადრე. სამწუხაროდ, ახლა არავის ვჭირდები. ყველა გამირბის. “შეშლილს”. “გიჟს” მეძახიან. როგორ ფიქრობთ, ეს სასიამოვნოა? სასიამოვნოა ისეთი რაღაცების მოსმენა, რომელიც სიკვდილზე მაფიქრებინებს? მე ეს ძალიან დიდ ტკივილს და ტანჯვას მაყენებს. ჩემი სული, თითქოს, სხეულს ებღაუჭება და არსად უშვებს... არ ვიცი რა გავაკეთო, როდესაც ყველამ მიმატოვა. ჩემი პრობლემების გამო, სამწუხაროდ, არც სამსახურში ავყავარ. ვის სჭირდება ადამიანი, რომელსაც მთელი ცხოვრება დამსხვრეული აქვს?.. არავინ მიდგას გვერდში იმიტომ, რომ ჩემი ეშიანიათ. ასეთ ყოფიერებას ჯობს, საერთოდ არ არსებობდე. ასეთ სიცოცხლეს სიკვდილი ჯობია... მეც ადამიანი ვარ. მეც მჭირდება სითბო და სიყვარული. მეც მსურს ვიყო საზოგადოების ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი. მეც მსურს თავისუფლად ვისეირნო ქუჩებში ისე, რომ არ მაშტერდებოდნენ. მეც მინდა ვიყო პიროვნება და მქონდეს იგივე უფლებები, რაც სხვებს აქვთ... მეც მინდა თავისუფლად ვსუნთქავდე...”

ამ წერილის ავტორი, ქეთი, 34 წლისაა. აქვს შიზოფრენია. ეს არის ქრონიკური ფსიქიკური დაავადება, რომლის ზუსტი გამომწვევი მიზეზი დაუდგენელია. შიზოფრენია მრავალი მიზეზის მქონე დაავადებადაა მიჩნეული. ახასიათებს სპეციფიკური ცვლილებები და, ძირითადად, ახალგაზრდა ასაკში იწყება. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, შიზოფრენიის დიაგნოზი აქვს 18 წლის ასაკს ზემოთ 45 მილიონ ადამიანს მთელ მსოფლიოში.

მითები და სინამდვილე

ფსიქიკურ პრობლემებთან დაკავშირებით, საზოგადოებაში ბევრი მითი არსებობს. “საქართველოს ფსიქიკური ჯანმრთელობის ასოციაციის” პროექტის მენეჯერი, ფსიქიატრი მარინა კურატაშვილი რამდენიმე მათგანს გამოჰყოფს:
“მითი პირველი – ფსიქიკური დაავადება სასიცოცხლო განაჩენია.
ასე არ არის. ფსიქიკური დაავადება სასიცოცხლო განაჩენი არ არის და ამ პრობლემის მქონე ადამიანების ნაწილი სრულად გამოჯანმრთელდება, თუკი დროულად მიიღებს დახმარებას. ზოგიერთებისთვის ფსიქიკური დაავადება თავს იჩენს მხოლოდ დრო და დრო და ამ ეპიზოდებს შორის კარგად ყოფნის წლებია.
მითი მეორე – ყველა ფსიქიკური დაავადება ერთნაირია.
მიუხედავად იმისა, რომ ცალკეული ფსიქიკური დაავადებისას ვლინდება სიმპტომების გარკვეული ნაკრები, არსებობს ბევრი სახის ფსიქიკური დაავადება, რომელთაც განმსახვავებელი და მრავალფეროვანი სიმპტომატიკა და გამოსავალი აქვთ.
მითი მესამე – ადამიანები, რომლებსაც ფსიქიკური დაავადებები აქვთ, მოძალადეები, სახიფათოები არიან.
სინამდვილეში, კვლევა ადასტურებს, რომ ფსიქიკური დაავადებების მქონე ადამიანები არ არიან იმ ადამიანებზე უფრო სახიფათოები ან მოძალადეები, რომლებსაც ფსიქიკური დაავადებები არ აქვთ. პირიქით, თავად ისინი მეტად არიან ძალადობისა და თვითდაზიანების მსხვერპლნი. გამოთვლილია, რომ, ცხოვრების მანძილზე, რისკი იმისა, რომ შიზოფრენიით დაავადებულმა ადამიანმა დააზიანოს ან მოკლას სხვა არის 0,005%. ამასთან, რისკი იმისა, რომ მან თავი დაიზიანოს ან მოიკლას, 10%-ია.
მითი მეოთხე – შეუძლებელია, მომხმარებლები (მედიკამენტების – ავტ.) საზოგადოების აქტიური წევრები იყვნენ.
ამ დროს, ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადმიანებს აქვთ უნარი, სრულად ჩაერთონ და მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოების ცხოვრებაში. ფსიქიკური დაავადებების მქონე ადამიანებს, რომლებიც მკურნალობენ, შეუძლიათ აკონტროლონ თავიანთი აშლილობა, მათ ნაწილს კი შეუძლია ისწავლოს ან აღიდგინოს უნარები და ჩვევები, რომელიც ხანგრძლივი ან ხშირი ჰოსპიტალიზაციის დროს დაკარგა. საზოგადოების მიმღებლობა, ხშირად, მათთვის ერთადერთი ბარიერია.
მითი მეხუთე – მომხმარებლები “ნორმალური” ადამიანების მსგავსნი არ არიან, განსხვავდებიან “ნორმალური” ადამიანებისგან.
რეალურად, ხალხის მასისგან მომხმარებლებს ვერ გამოარჩევთ. ისინი ჩვეულებრივი ადამიანები არიან, ყველა ადამიანის მსგავსად, ოცნებობენ, აქვთ ნატვრები, იმედები, სურვილები, ინტერესები, მიზნები და ამბიციები. ჩვენს მსგავსად, მათაც სურთ კმაყოფილება და სიამოვნება მიიღონ ცხოვრებისგან.
მითი მეექვსე – მომხმარებლები ვერ შეიცვლებიან.
პრაქტიკა აჩვენებს, რომ ადამიანები ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემებით, მკურნალობის შედეგად გამოჯანმრთელდებიან და ჯანსაღ, პროდუქტიულ ცხოვრებას უბრუნდებიან. სამწუხაროა ის, რომ, საზოგადოებაში არსებული სტიგმის გამო, ხშირად, მკურნალობას გაურბიან.
მითი მეშვიდე – მომხმარებლებს აკლიათ ინტელექტი და არიან სულელები.
რა თქმა, უნდა, ეს არასწორია. ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების მქონე ადამიანები ისეთივე საზრიანები და გონიერები არიან, როგორც ძირითადი მოსახლეობა. კვლევები ადასტურებს, რომ ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების მქონე ადამიანების ინტელექტის კოეფიციენტი საშუალოა.”

საზოგადოების მიმღებლობა

სტიგმა – ეს არის ძირითადი ფაქტორი, რომელიც ფსიქიკური პრობლემების მქონეებს აიძულებს გაექცნენ მკურნალობას, შესაბამისად, მდგომარეობა დაიმძიმონ. ფსიქოლოგები გეტყვიან, რომ სტიგმა ადამიანში იწვევს სირცხვილის, დანაშაულის, მარტოობის, უსამართლობის, დისკრიმინაციის განცდას, ჩაკეტილობას, ოჯახის “შემარცხვენლის” როლის მორგებას. რომელი ჩვენგანი იცხოვრებდა ასეთ მარწუხებში? ისინი ცხოვრობენ, – დიდ ბრიტანეთში 10 წლის ინტერვალით ჩატარებულმა საზოგადოებრივი აზრის ორმა იდენტურმა კვლევამ აჩვენა, – ადამიანების უმრავლესობა (რესპონდენტთა 80%) თავს უხერხულად გრძნობს ფსიქიკურად დაავადებული ადამიანის გვერდით.
ასე უყურებს სტიგმას შიზოფრენიით დაავადებული ერთ-ერთი პაციენტის ძმა: “ჩემთვის სტიგმა ნიშნავს შიშს, რომელიც დარწმუნებულობას მაკარგვინებს... სტიგმა – ეს დანაკარგია, რომელიც უსასრულო სევდას იწვევს... სტიგმა – ეს ნიშნავს, რომ რესურსები მიუწვდომელია... სტიგმა – ნიშნავს უხილავი გახდე, ან მუდმივად შეურაცხყოფები მიიღო... სტიგმა – ოჯახის წევრთა მხრიდან პატივისცემის არარსებობა და სირცხვილის მტანჯველი განცდაა, რაც თვითშეფასების დაქვეითებას იწვევს... სტიგმა – ეს ჩაკეტილობაა... სტიგმა – ეს რისხვაა, რომელიც გარიყვას იწვევს... და, რაც მთავარია, სტიგმა – ეს უიმედობაა, რომელიც უმწეობას წარმოშობს.”
ფსიქოლოგი ქეთევან თავართქილაძე ამბობს, რომ ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანის მდგომარეობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ უყურებს იგი თავის ნაკლს, – “სწორედ ამაზეა იგი დამოკიდებული და არა თავად ნაკლზე და ამას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. ნებისმიერი ადამიანი უფრო ბედნიერი იქნება, როცა მას არ იცოდებენ, ამიტომ, უნდა გვიყვარდეს ისინი ისეთები, როგორებიც არიან. ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანს უნდა სჯეროდეს, რომ მისი ნაკლი თქვენთვის ძალიან ცოტას ნიშნავს, დარწმუნებული უნდა იყოს საკუთარ ძალებში და კმაყოფილი – თავისი ცხოვრებით. ყველაფერი ეს მისცემს მას და მის ოჯახს რწმენას იმისა, რომ მარტონი არ არიან და სასირცხვილოც არაფერი აქვთ. ამ კონტექსტში მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება მედიას. იგი აძლიერებს სტიგმას, როცა საზოგადოებას წარუდგენს ვიწროდ ფოკუსირებულ, სტერეოტიპებზე დაფუძნებულ ისტორიებს და, პირიქით – შეუძლია უდიდესი როლი შეასრულოს სტიგმის, ფსიქიკურ პრობლემებთან დაკავშირებული ნეგატიური წარმოდგენების, მცდარი შეხედულებების წინააღმდეგ ბრძოლაში.”
ჯერ-ჯერობით, კვლევები აჩვენებს, რომ ფსიქიკური პრობლემები მსოფლიო მედია-საშუალებებში ძირითადად, ნეგატიურად აისახება, ხშირად ასოცირდება ძალადობასთან, კრიმინალთან და, შესაბამისად, ნერგავს შიშს. ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანების 20% ამბობს, რომ ამგვარი მედია-პუბლიკაციების შემდეგ, თავს უფრო იზოლირებულად და მიტოვებულად გრძნობს. ამის გამო, ისინი მედიასთან ურთიერთობასაც გაურბიან.

სულ სხვა სიტყვები

ჩაკეტილობის განცდას ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებში აძლიერებს ტერმინები, რომლებიც არაპროფესიონალების მიერ, ხშირად, არასწორად გამოიყენება. მაგალითად:
“შიზოფრენიკი” – არც თუ იშვიათად, ასე უწოდებენ ადამიანს, რომელიც შიზოფრენიითაა ავად. მშობლიურ ენაზე ანუ ბერძნულად შიზოფრენია “სულის გახლეჩას” ნიშნავს.
“გიჟი” – არ წარმოადგენს სამედიცინო ტერმინს. ხშირად, ამ იარლიყს აკრავენ მას, ვისთანაც თვალშისაცემია სოციალური ქცევის დარღვევევი.
“შიზოიდი” – ფსიქიატრიაში გამოყოფენ პიროვნული აშლილობის შიზოიდურ ფორმას, ან შიზოიდურ ფსიქოპათიას, რომელიც ხასიათდება გაუბედაობით, მორიდებულობით, სიმორცხვით, კონტაქტების გაძნელებით, ინერტულობით, მიდრეკილებით ზედმეტი რეფლექსისაკენ, როცა მოვლენები შინაგან განცდებზე დაყრდნობით ფასდება და ნაკლებად გათვლისწინებულია საზოგადოებრივი აზრი. ასეთი ადამიანები განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენენ აბსტრაქტული მეცნიერებისა და ხელოვნებისადმი, მაგრამ გაურბიან ადამიანებთან ურთიერთობას.
“ფსიქოპათი” – ადამიანი, რომელსაც აღენიშნება პიროვნული აშლილობის (ფსიქოპათიის) რომელიმე ფორმა. ფსიქოპათია წარმოადგენს პიროვნების პათოლოგიურ მდგომარეობას, რომელიც კლინიკურად გამოვლინდება საზოგადოებისთვის კულტურულად მისაღები, ჩვეული სოციალური ქცევის დარღვევაში. ფსიქოპათია პიროვნების თანდაყოლილი ან აღზრდის პროცესში ჩამოყალიბებული დისჰარმონიაა, რომელიც პიროვნების ხასიათში პათოლოგიური ნიშნების არსებობით გამოვლინდება. იგი მყარი, სტაბილური მდგომარეობაა, არ ახასიათებს ფსიქიკური დაავადებებისთვის ტიპური ისეთი ნიშნები, როგორიცაა ჰალუცინაციები, ბოდვა, ცნობიერების შეცვლა და ა.შ.
“ისტერიკი”, “ისტერია” – ფსიქოპათოლოგიურ სომპტომთა კომპლექსი. შეიცავს ფსიქიკური, ნევროლოგიური და სომატური სფეროს მრავალფეროვან ფუნქციურ დარღვევას. პიროვნება ხასიათდება მაღალი შთაგონებადობის უნარით, გარშემომყოფთა ყურადღების მიპყრობის მუდმივი მისწრაფებით, დემონსტრაციული ქცევებით. ეს მდგომარეობა ხშირად გვხვდება პიროვნული აშლილობის ან ნევროზის ფარგლებში. თანამედროვე ფსიქიატრიულ კლასიფიკაციაში ტერმინი “ისტერია” აღარ იხმარება.
“დებილი”, “იდიოტი” – ეს ტერმინები გამოიყენებოდა ინტელექტუალური განვითარების შეფერხების სხვადასხვა ხარისხის აღსანიშნავად. დებილობა შეესაბამებოდა გონებრივი განვითარების შედარებით მსუბუქ ჩამორჩენას, იდიოტი – მის მძიმე ფორმას. თანამედროვე ფსიქიატრიულ კლასიფიკაციაში ეს ტერმინები აღარ გამოიყენება.
“მანიაკი” – მედიცინაში გამოიყენება ტერმინი “მანიაკალური მდგომარეობა”, რაც გულისხმობს ე.წ. სიმპტომთა ტრიადას: მხიარული, აწეული გუნება-განწყობა, აჩქარებული, ხმამაღალი, სიტყვაუხვი მეტყველება და მეტისმეტად გააქტიურებული მოტორული რეაქციები. ეს მდგომარეობა მიეკუთვნება აფექტური (გუნება-განწყობის) სფეროს პათოლოგიას.
“პარანოიკი” – სამედეიცინო ტერმინია “პარანოია”. ეს არის თანდათანობით განვითარებული ერთთემატური, სისტემატიზირებული ბოდვითი იდეები (ბოდვა – პათოლოგიურ ნიადაგზე აღმოცენებული არასწორი, მცდარი მსჯელობა, რომლის მიმართაც არ არსებობს კრიტიკული დამოკიდებულება და რომლის კორექცია, შესწორება არ ხერხდება). პარანოია მეტწილად უვითარდებათ ისეთ პირებს, რომლებიც გამოირჩეოდნენ აქტიურობით, მიზანსწრაფულობით, უსამართლობის მიმართ აშკარა შეუგუებლობით; ასევე ხასიათდებოდნენ თავდაჯერებულობით, ჩაკეტილობით, უნდობლობით, პრაგმატულობით...
ნათელია, რომ ჩვენი წარმოდგენები და ამ ტერმინებში ასახული რეალობა ერთმანეთს არ შეესაბამება.

დასკვნის მაგივრად

“მირორის” ჟურნალისტი, ალასტარ კემპბელი წერდა: “მე მინდა, ღიად ვილაპარაკო ჩემი ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემებზე, რადგან საკუთარი გამოცდილებით ვიცი, თუ რამდენად გეხმარება იმის ცოდნა, რომ არსებობენ სხვა ადამიანებიც, რომლებიც ბოლო წერტილამდე იყვნენ მისულები, მაგრამ უკან დაბრუნება შეძლეს. თუ ეს მე დამემართა, შეიძლება იგივე შენც დაგემართოს, ბუნებრივია, ეს შეიძლება დაემართოს შენ მეგობარს, კოლეგას ან ნათესავს. დაეხმარე უფრო მეტ საჯაროობას ფსიქიკურ პრობლემებთან დაკავშირებით. ნუ გაამყარებ სტიგმას.”